Σινεμά

Έτυχε να δω το ρουμανικό ντοκιμαντέρ «Κολέκτιβ», μία βδομάδα αφού είχα δει το «Ατυχές Πήδημα ή Παλαβό Πορνό» στις Νύχτες Πρεμιέρας. Και τι κι αν είχαν γυριστεί με δύο χρόνια διαφορά, τι κι αν έχουν γυριστεί προ και εν μέσω πανδημίας αντίστοιχα, τι κι αν ταξινομούνται σε διαφορετικό genre (τεκμηρίωσης το πρώτο, μυθοπλασίας το δεύτερο), τι κι αν στην τελική δεν έχουν καμία μεθοδολογική, υφολογική, αφηγηματική σχέση μεταξύ τους· ο ανθρώπινος εγκέφαλος θα βρει τον τρόπο, θα βρει τον λόγο, θα βρει τις διαμεσολαβήσεις για να δημιουργήσει τις δικές του τυχαίες και αποσπασματικές, αυθαίρετες συνδέσεις. Οι κριτικές καλλιτεχνικών έργων είναι εξαρχής σαθρές: θα είναι πάντα προϊόντα υποκειμενισμού όχι μόνο με τη στενή έννοια, δηλαδή προϊόντα των δικών μας προσλαμβανουσών, ιδεολογίας, θέσης, αλλά και με τη γενική έννοια, προϊόντα δηλαδή τελείως αβάσιμα και ανυπόστατα. Να, είδα δυο ταινίες από την ίδια χώρα πρόσφατα, άρα κάπως συνδέονται, άρα από εδώ και στο εξής, εγώ θα βρίσκω αφορμές να τις συνδέω.

Το zeitgeist της πανδημίας

To Κολέκτιβ του Αλεξάντερ Νανάου γυρίστηκε προ κόβιντ συγχρονίας και αφηγείται τα τραγικά γεγονότα που ακολούθησαν την πυρκαγιά στο κλαμπ Κολέκτιβ του Βουκουρεστίου το 2015, η οποία είχε απολογισμό 27 νεκρούς και 180 εγκαυματίες. Γιατί μπορεί αυτό το περιστατικό να φαίνεται δραματικό, αλλά τα επακόλουθα ήταν ακόμη δραματικότερα. Οι περισσότεροι από τους τραυματίες, ένας ένας κατέληξαν στο νοσοκομείο, όχι όμως επειδή υπεκύπταν στα εγκαύματά τους, αλλά λόγω ενδονοσοκομειακών λοιμώξεων, οι οποίες προκλήθηκαν με τη σειρά τους από τα νοθευμένα αντισηπτικά που προμηθεύονταν -με το αζημίωτο- τα νοσοκομεία. Και παρότι το Κολέκτιβ είναι ένα από τα πιο συγκλονιστικά, ανένδοτα και καλογυρισμένα ντοκιμαντέρ των τελευταίων χρόνων, και παρότι το θέμα του είναι τόσο μα τόσο καθηλωτικό –οι αποκαλύψεις της εφημερίδας Gazeta Sporturilor που έφερε στο φως το σκάνδαλο ήταν τόσο ηχηρές που έριξαν την κυβέρνηση- κι όμως αναρωτιέμαι αν θα γινόταν τόσο γνωστή η ταινία, κι αν θα έφτανε μέχρι τα Όσκαρ, αν το θέμα της δεν ήταν υγειονομικό, συγκυριακά ομοθεματικό της πανδημικής κρίσης που ακόμη βιώνουμε.

Το Ατυχές Πορνό ή Παλαβό Πήδημα του Ράντου Ζούντε απ’ την άλλη είναι μία ταινία που η υπόθεσή της διαδραματίζεται με την πανδημία στο φόντο, ωστόσο καμία ή μικρή σχέση έχει με την πανδημία. Κι όμως, στην πρώτη πράξη, όταν η κάμερα δείχνει την πρωταγωνίστρια να περπατάει αργά στους δρόμους του Βουκουρεστίου, αλλά και στην τρίτη πράξη, στην καθοριστική συνέλευση γονέων και κηδεμόνων που διεξάγεται στο σχολείο, βλέπουμε όλους να φοράνε γκροτέσκες μάσκες, να μιλάνε για τα εμβόλια, να κρατάνε αποστάσεις. Η μάσκα, τα εμβόλια, τα μέτρα κατά της πανδημίας, οι υγειονομικές συνθήκες είναι μονάχα μέσα ώστε ο Ζούντε να ασκήσει ιερόσυλη κριτική κατά πάντων. Και πανδημία δηλαδή να μην υπήρχε, ο Ζούντε σίγουρα θα έπρεπε να την εφεύρει για να παρωδήσει, να περιγελάσει, να σαρκάσει και να αυτοσαρκαστεί.

Η κίνηση της κάμερας

Στο Κολέκτιβ συμβαίνει κάτι καταπληκτικό το οποίο δεν το έχω ξαναδεί σε ντοκιμαντέρ. Η κάμερα δεν καταγράφει γεγονότα που έλαβαν χώρα στο παρελθόν, δεν τα αναπλάθει, δεν τα αναβιώνει σε μεταγενέστερο χρόνο, δεν συνεντευξιάζει πρωταγωνιστές που θυμούνται ή εξηγούν· τις περισσότερες φορές η κάμερα είναι ήδη εκεί, η κάμερα καταγράφει τα γεγονότα ενώ αυτά συμβαίνουν, η κάμερα είναι παρούσα ενώ η δράση εκτυλίσσεται. Κι έτσι δεν είναι μόνο το μοντάζ που είναι αριστοτεχνικό, δεν είναι μόνο τα τεκταινόμενα καθεαυτά συγκλονιστικά, είναι και η κάμερα που βρίσκεται τοποθετημένη στο κατάλληλο σημείο, που καδράρει σωστά, που φέρεται και κινείται σαν κάμερα μυθοπλασίας.

Στο Ατυχές Πορνό, έχουμε το ακριβώς αντίθετο, ειδικά στο πρώτο κομμάτι, ειδικά όταν η κάμερα καταγράφει τον μεγάλο περίπατο της πρωταγωνίστριας προς το σχολείο. Ο Ζούντε επιλέγει επίτηδες να εξεικονίσει το Βουκουρέστι με τον πιο αντιτουριστικό και αντικινηματογραφικό τρόπο, λες και η κάμερα τυχαία βρίσκεται εκεί, λες και η κάμερα τραβάει ό,τι να’ ναι, λες και εμείς βλέπουμε κάτι άσχετο ενώ η δράση εκτυλίσσεται κάπου αλλού· πλάνα βαριεστημένα, πλάνα θολά, πλάνα κουνημέρα, πλάνα με πολλή πληροφορία που δεν ξέρεις τι ακριβώς δείχνουν, πλάνα σχεδόν ερασιτεχνικά, πλάνα σχεδόν από ντοκιμαντέρ.

Το ρουμανικό σινεμά

180 τραυματίες απ’ την πυρκαγιά του Κολέκτιβ. Στην αρχή της ταινίας ακούγεται ο υπουργός Υγείας να ανακοινώνει πως δεν συντρέχουν λόγοι ανησυχίας, όλα είναι υπό έλεγχο, οι τραυματίες στα νοσοκομεία της Ρουμανίας θα έχουν τις καλύτερες υπηρεσίες περίθαλψης, το ίδιο καλές με αυτές που πιθανώς να τύγχαναν στα νοσοκομεία της Γερμανίας. Κι όμως ως αντεστραμμένη προεκπληρούμενη προφητεία το ρουμανικό σύστημα υγείας αποτυγχάνει παταγωδώς. Όχι μόνο δεν καταφέρνει να αποθεραπεύσει τους τραυματίες, αλλά τους θανατώνει κιόλας. Τι σόι σάπιο, διαπλεκόμενο και αναποτελεσματικό σύστημα υγείας είναι αυτό που δεν μπορεί να αντέξει ούτε τη φροντίδα 180 ασθενών; Τι σόι υποστελεχωμένο, υποβαθμισμένο και υποχρηματοδοτούμενο σύστημα υγείας είναι αυτό που ο πολιτικός διοικητής του καθησυχάζει τους πολίτες λέγοντάς τους ότι μπορούμε να ανταποκριθούμε το ίδιο καλά όσο οι Γερμανοί; Τι σύμπλεγμα κατωτερότητας είναι αυτό που όχι μόνο ο δημοσιογραφικός ή ο καφενειακός, αλλά και ο φαντασιακός και ο κυβερνητικός λόγος, κατακυριαρχείται από έναν τόσο διάχυτα ολοκληρωτικό ξενισμό;

Θλιβερή η διαπίστωση αυτή αν ισχύει, αλλά από την άλλη, τουλάχιστον ο κινηματογράφος της Ρουμανίας είναι συναρπαστικός, συνταρακτικός, τολμηρός και διεισδυτικός και δεν έχει σε τίποτα να ζηλέψει από κανέναν.